Kağıt Parayı Kim Buldu: Dünyanın giderek nakitsiz ve temassız ödemelere geçmesiyle birlikte, kağıt para kullanımı hızla azalıyor. Peki kağıt para kullanımının ilk olarak nasıl ortaya çıktığını kaç kişi düşünmüştür acaba? Merak ediyorsanız, kağıt paranın tarihine, kökenine, ortaya çıkışının ardındaki fikirlere ve bankotların avantaj ve dezavantajlarına gelin birlikte göz atalım:
Bazıları sizi dijital çağın yaklaşık 50 yaşında olduğuna inandırırken, belli bir kesimde bunun 2007’de Apple‘ın iPhone‘unun piyasaya sürmesiyle başladığını iddia etmektedir. Hangisi gerçeğe daha yakın olursa olsun, bu özel teknolojik çözüm, hemen hemen herkesin ceplerinde telefon kılığına girmiştir. Aynı zamanda günlük yaşamlarımızı sürdürme biçimimizde önemli bir değişikliğe yol açmıştır. Neyse konumuz dijital para birimleri olmadığından, asıl konumuza dönüp kağıt banknotların nasıl ortaya çıktığına bakalım.
Kağıt Parayı Kim Buldu?
Kağıt para, Dört Büyük İcattan birinin (daha doğrusu ikisinin) bir sonucu olarak ortaya çıktı. Bunları sayacak olursak; kağıt yapımı, matbaacılık, barut ve pusula. Tüccarların, bugünlerde senet olarak adlandırılacak formda kağıdı kullanmaya başlaması, 7. yüzyıldaki Tang Hanedanlığı döneminde başlamıştır. Ancak bunlar kağıt para değillerdi. Aksine madeni para ile yapılan alışverişlerde senet yerine geçmekteydi. Bir nevi garanti belgesi gibi bir materyaldi.
Çin‘de yüzyıllardır madeni bakır paralar kullanılmaktaydı. Madeni paralar, yuvarlak ve ortasında bir delik vardı. Delik, içinden geçirilen ip sayesinde madeni paraları dizmeye yarıyordu. Bir tüccar yeterince zenginse, ip oldukça uzun ve madeni paralar ile dolu oluyordu. Tüccarlar, güvendiği yerlere ipin uçlarını bağlayarak, karşılığında makbuz alarak paraları teslim ediyorlardı. İşte bu nokta çok önemli aslında, çünkü bu “makbuz veya kağıt benzeri şeyler” madeni paranın yerini bu materyallerin alabileceği düşüncesini doğurmuştu bile. Öyle de oldu..
Song Hanedanlığı Dönemi ve Dünyanın İlk Kağıt Parası:
11. yüzyılda, Song Hanedanlığı döneminde nümismatlar tarafından dünyanın ilk kağıt parası olarak kabul edilen bir tür banknot basılıp kullanılmaya başlanmıştır. Zaten 960’lı yıllardan sonra ülkede bakır kıtlığı git gide artarak devam etmiştir. Bunun yanında kağıt para daha basılmadan önce ekonomik avantajlarını göstermeye başlamıştı bile.
Sonraki birkaç yüzyıl boyunca, kağıt para fikri ekonomi için o kadar önemli bir hale geldi ki; Song hükümeti, yalnızca banknotları basmak için Çin‘in çeşitli şehirlerinde fabrikalar kurdu. Joseph Needham‘ın Science and Civilization in China adlı kitabına göre, 1175’te Hangzhou‘daki bir fabrika 1000’den fazla işçi çalıştırıyordu. Ancak yine de ülke de para basımı imparatorluğun belirli bölgeleriyle sınırlıydı.
1265 ve 1274 yıllarında kağıt para birimi standart bir ölçeğe getirilmiştir. Para sahteciliği ve kalpazanlığını önlemek için kağıt paraların üzerine karmaşık tasarımlar basılmıştır. Ancak bu paralar da çok uzun süre varlığını sürdürememiş; çünkü hanedanlık 1279’da Moğolların eline geçmiştir.
Kağıt Paralara Moğol Etkisi
Kubilay Han (1215–1294) tarafından kurulan Moğol Yuan Hanedanlığı, “chao” adı verilen kendi kağıt para birimini çıkardı. Moğollar ayrıca, Kubilay Han‘ın sarayında 17 yıl kaldığı süre boyunca Marco Polo‘ya da bu paranın nasıl üretildiğini ve ne işe yaradığını (1254-1324) gösterdiler. Polo‘da, hükümet destekli para birimi fikrine hayran kaldı. Ancak, kağıt para altın veya gümüş gibi değerli madenleri alma gibi işlemlerde kullanılamıyordu. Zaten bu hanedanlıkta da kağıt paranın ömrü çok uzun süreli olmayacaktı. Kısa ömürlü Yuan Hanedanlığı, yüksek miktarlarda para basım işlemi gerçeleştirmiştir. Bu da önlem alınamayan enflasyona yol açmıştır. Hanedanlığın çöktüğü 1368 yılına kadar da bu soruna çare bulunamadı.
Kağıt Para Avrupa’da Yayılmaya Başlıyor
Kötü haberlerin çabuk yayıldığı söylenir, ama iyi fikirlerin de çabuk yayıldığını söylemeliyiz. Özellikle Venedikli gezgin Marco Polo, 13. yüzyılda yukarıda anlattığımız bilgilerden, adı “The Travels of Marco Polo” olan kitabında bahsetmektedir. Çok geçmeden de Marco Polo ve bazı gezginler sayesinde Avrupa ülkeleri, ödeme yöntemlerinde kullanılmak üzere makbuzlara benzer senet kullanımına başlamışlardır. Özellikle bu düzen yaygınlaşarak 18. yüzyılın neredeyse ikinci yarısına kadar devam etti.
17. yüzyılda da, Londra‘nın kuyumcu bankacıları, emanetçiliğin aksine, belgenin hamiline ödenmek üzere senetler düzenliyorlardı. Örneğin “Hamiline talep üzerine X pound ödemeye söz veriyorum.” cümlesiyle başlayan senetler git gide daha da yaygınlaştı. Bununla birlikte ilk parayı basmakta 1661 yılında Johann Palmstruch tarafından kurulan İsveç’teki Bank of Stockholm‘e nasip oldu. Aynı zamanda bu banka, banknot çıkarmaya çalışan ilk merkez bankası özelliğini taşımaktaydı. Ne yazik ki bu bankada bir süre sonra yeterli rezerv olmadığı için iflas etmiştir. Böylelikle Avrupa‘da banknot ihracı ve yayılımı ancak 18. yüzyılda köklü hale gelmiştir.
